مهاجرت معکوس در روستاهای کاکاوند شرقی: دلایل و پیامدها

چکیده

این مقاله سعی می‌کند دلایل و پیامدهای مهاجرت معکوس در کاکاوند شرقی را بکاود. رویکرد نظری مبتنی بر آراء هریس در باب سیاست‌های رفاهی دولت است. روش پژوهش مردم‌نگاری و فنون گردآوری داده مشاهده و مصاحبه است. مشاهدات در حوزه رفتار و کالبد به مدت دوسال و مستمر انجام گرفت. تعداد مصاحبه‌شوندگان نیز 11 نفر بود که به شیوۀ نمونه‌گیری نظری انتخاب شدند. یافته‌ها نشان می‌دهند: مهاجرت روستاییان کاکاوند شرقی به شهرهای هرسین، صحنه و کرمانشاه پس از اصلاحات ارضی شروع شد و تا دهه 80 خورشیدی ادامه داشت. کمبود منابع، افزایش جمعیت و خشکسالی‌های پی‌درپی از دلایل اصلی آن بودند. مهاجران در شهر به دو گروه فرودست و فرادست تقسیم شدند. از اوایل دهۀ 80 عمران روستایی در دستور کار دولت‌ قرار گرفت. مهاجران فقیر برای رهایی از مشکلات اقتصادی و مهاجران ثروتمند برای ویلاسازی، سرمایه‌گذاری در طرح‌های کشاورزی و دامداری به روستا بازگشتند. مهاجرت معکوس کاکاوندی‌ها غالباً ماهیت اقتصادی داشت. از جمله پیامدهای آن می‌توان به رونق دوبارۀ روستانشینی، ورود سبک‌های زندگی جدید، حضور فعال در نهادهای مدرن روستایی، زوال اقتدار سنتی زمین‌داران، زوال معماری سنتی، زوال یاریگری، تخریب محیط زیست و تحقیر فرهنگ سنتی روستا اشاره کرد.



واژگان کلیدی: اصلاحات ارضی، اقتدار سنتی، جاذبه‌ی روستایی، عمران روستایی، کاکاوند، مهاجرت معکوس.



























مقدمه و بیان مسئله

مهاجرت و جابجایی مکانی انسان‌ها در طول تاریخ باعث تغییر و تحول جمعیت و پیامدهای اقتصادی و اجتماعی آن بوده است. ایران در طول تاریخ همواره درگیر مهاجرت‌های گوناگون اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و طبیعی بوده است. پس از حکومت صفویه تا اواخر سده سیزدهم، خشکسالی، بیماری، جنگ و ناامنی عاملان اصلی مهاجرت بودند که بخش زیادی از آن در قالب جابجایی و کوچاندن اجباری ایل‌ها بروز کرد. ماهیت مهاجرت در سدۀ چهاردهم به نسبت گذشته کاملاً تغییر کرد و فرایندهای مدرنیزاسیون مهم‌ترین نقش را در زمینه مهاجرت ایفا کرد. اسکان عشایر، اصلاحات ارضی، برنامه‌های توسعه، عمران شهری و جنگ تحمیلی ایران و عراق مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار در مهاجرت بودند. غالب این مهاجرت‌ها بین دو سکونت‌گاه شهری و روستایی رخ دادند. بیشترین مهاجرت در دهه 40 از روستا به شهر رخ داد و یکی از عاملان رشد بی‌رویه شهرهای ایران بود. این نوع مهاجرت تا اواخر قرن گذشته ادامه یافت. در نتیجه این روند، برخی از روستاها خالی از سکنه شدند و هرم سنی برخی دیگر تغییر کرد؛ به نحوی که بخشی از جمعیت جوان خود را از دست دادند. کمبود جمعیت فعال مشکلات زیادی را در تولید کشاورزی به وجود آورد.

در دو دهه اخیر زندگی روستایی رونق گرفته است و تعدادی از مهاجرانی که پیش‌تر روستاها را ترک کرده بودند در حال بازگشتن به روستا هستند. این روند معکوس دلایل گوناگونی دارد و سازوکار آن پیچیده است. دلیل اول به دافعه شهری مربوط می‌شود. اما مشخص نیست که کدام مشکلات شهری مهاجران را وادار به بازگشت کرده است. تورم، گرانی، درآمد اندک، هزینه بالا، آلودگی هوا، آلودگی صوتی، تنهایی، از دست رفتن شبکۀ روابط اجتماعی و جذب نشدن در اقتصاد شهری هر کدام به تنهایی نقش موثری در این زمینه دارند. برخی دیگر از مهاجران از طریق جذب در بوروکراسی، جذب در اقتصاد رسمی و سوداگری توانستند سرمایه اقتصادی به دست آورند و برای دوران بازنشستگی، بالا بردن سطح زندگی، آسایش و رفاه به ده باز گردند. اینکه که کدام علت یا عوامل در بازگشت مهاجران نقش دارند برای گونه‌های مختلف مهاجران متفاوت است و فهم آن نیازمند مطالعات تجربی است. دلیل دوم به جاذبۀ روستایی ارتباط دارد. عواملی چون خاک حاصلخیز، آب کافی، راه، لوله‌کشی، گاز، برق، فضای بهداشتی، فضای آموزشی به همراه امکانات روستایی مانند وام کم بهره برای مسکن و اشتغال از جمله موثرترین‌ها هستند. هر کدام از این عوامل برای گروه‌های سنی یا اجتماعی خاصی جذابیت دارند.

حضور دوباره مهاجران در روستا نوعی بازگشت ساده نیست و مشکلات زیادی به همراه دارد. آنان به احتمال زیاد کاربری برخی اراضی را تغییر می‌دهند و آن را از وضعیت تولیدی خارج و به سمت و سوی کاربری تفریحی و مصرفی می‌برند. هنگام ساخت و ساز مسکن به حریم رودخانه‌ها و مسیل‌ها تعرض می‌کنند. مداخلات گوناگونی در ریخت‌شناسی روستا می‌کنند که منجر به تغییر چشم‌انداز روستایی می‌شود. ساختار اجتماعی روستا دچار تغییر می‌شود و رهبران محلی جایگاه گذشته خود را از دست می‌دهند. سبک زندگی نیاکان بازتولید نخواهد شد و عناصر جدیدی به آن وارد خواهند شد. مقاومت‌های زیادی در برابر مهاجران در حوزه‌های اشتغال، مدیریت امور روستا به وجود خواهد آمد. مهاجران کاکاوندی نیز دلایل گوناگونی برای بازگشت به روستا دارند که همچنان نامعلوم است و تا کنون پژوهشی در مورد آنان صورت نگرفته است. این مقاله تلاش می‌کند از طریق پاسخگویی به پرسش‌های زیر فهم ما از این روند را بیشتر کند.



پرسش‌های پژوهش

1. دلایل مهاجرت روستاییان کاکاوند شرقی به شهرها در گذشته چه بوده است؟

2. دلایل مهاجرت شهریان کاکاوندی به روستا چیست؟

3. مهاجرت معکوس چه فرصت‌ها و تهدیدهای برای منطقۀ کاکاوند شرقی به وجود آورده است؟

پد.