Scrutinizing the architectural horizon with a round plan in the early Neolithic villages in the central Zagros basin of Iran

ساختار‌های معماری با پلان گرد، به عنوان رایج‌ترین پلان‌های معماری روستا‌ها در دوره نوسنگی بدون سفال(PPNA) در شرق باستان به شمار می‌روند. این نوع معماری که مختص گروه‌های شکارچی-گردآورنده‌ در خاور نزدیک نزدیک است، به شکل گسترده‌ای از جایگاه های‌باستان شناختی دوره PPNA (نخستین مرحله شکل‌گیری جوامع روستایی)، در حوضه زاگرس-تورس و لوانت(حوضه‌های مجاور زاگرس مرکزی ایران)، مانند قرمز دره، معلفات، نمریک، زاوی شمی، کریم شهیر، چمکاهویوک،کورتیک تپه، چای اونو، هالان چمی، گوسیرهویوک، حسن‌کیف هویوک، جرف الاحمر، هاتولا، تل الاسود، ذراع، نتیف هقدود، گشر، بیضا و... به دست آمده اند. اما در این زمینه در زاگرس مرکزی ایران به عنوان یکی از مهمترین حوضه‌های مطالعات نوسنگی در خاور نزدیک تحقیقی صورت نگرفته است. با توجه به اینکه زاگرس مرکزی ایران بخش مهمی از هلال حاصلخیزی است و در دوره نوسنگی با بین النهرین شمالی و جنوب شرق آناتولی مشابهت-های فرهنگی زیادی دارد و یک حوضه‌ی فرهنگی به شمار می‌روند، و اینکه بر خلاف این مناطق، نخستین شواهد معماری در دوره‌ی نوسنگی اولیه در زاگرس مرکزی ایران به درستی مورد مطالعه قرار نگرفته است، این خلاء تحقیقاتی باعث شده است که نتایج تحقیقات در زمینه‌ی معماری با پلان گرد و گروه‌های شکارچی گردآورنده به صورت فرامنطقه‌ای ناقص باشد. در این پژوهش به منظور درک اساسی‌تر و جامع‌تر از افق معماری با پلان گرد در روستاهای اولیه‌ی دوره‌ی -نوسنگی در خاور نزدیک، وجود یا عدم وجود معماری با پلان گرد در زاگرس مرکزی ایران به عنوان یکی از مهمترین کانون‌های فرایند نوسنگی شدن به عنوان مسأله‌ی اصلی این پژوهش مورد مطالعه قرار خواهد گرفت. دو سوأل اساسی مطرح شده در این زمینه عبارتند از: 1-نخستین شواهد معماری در روستاهای دوره نوسنگی اولیه در زاگرس مرکزی ایران چگونه است؟ 2-اولین شواهد معماری روستا‌های دوره نوسنگی اولیه در زاگرس مرکزی ایران در ارتباط با چه گونه ای ‌از اجتماعات انسانی بوده است؟ در این زمینه آثار معماری و شواهد زیستی مربوط به روستا‌های فاز اولیه‌ی دوره‌ی نوسنگی در محوطه‌های مهم نوسنگی زاگرس مرکزی ایران از جمله آسیاب، سراب، گنج دره، گوران و عبدالحسین منابع پاسخ‌گویی به سوالات تحقیق ما را تشکیل خواهند داد. بر اساس نتایج این تحقیق معماری با پلان گرد در روستاهای اولیه در زاگرس مرکزی ایران همانند بخش غربی زاگرس مرکزی، جنوب شرق آناتولی و لوانت در مرحله اول دوره‌ی نوسنگی، در ارتباط با گروهای شکارچی -گردآورنده عمومیت داشته است و این منطقه بخش مهمی از افق معماری با پلان گرد در دوره‌ی نوسنگی بوده است. مدارک باستان‌شناختی مربوط به لایه‌های نخستین محوطه‌های مهم دوره‌ی نوسنگی در زاگرس مرکزی بیانگر اقتصاد متکی به شکار و جمع آوری منابع گیاهی وحشی است، اما در مورد معماری این لایه‌ها چیزی نمی-دانیم. در باستان‌شناسی شرق باستان پذیرفته شده است که، این نوع شواهد مربوط به جوامع شکارچی-گردآورنده است و معماری آنها، عموماً دارای پلان گرد است. به نظر می‌رسد جوامع شکارچی-گرد آورنده(نخستین مرحله از شکل‌گیری جوامع روستایی)، در زاگرس مرکزی ایران(بخش شرقی هلال حاصلخیزی)، همانند بخش شمالی و غربی هلال حاصلخیزی در کلبه‌‌های زیرزمینی و نیمه زیرزمینی با پلان گرد زندگی می‌کردند که در مراحل بعدی دوره نوسنگی پلان معماری راست‌گوشه جایگزین این نوع پلان شده است. دلایل زیادی باعث شده است که آثار معماری با پلان گرد، در حوضه‌ی زاگرس مرکزی ایران ناشناخته باقی بماند. به عنوان مثال، کاوش‌‌های مجدد تپه آسیاب به وضوح نشان داده است که در کاوش‌های اولیه این محوطه حفّار متوجه معماری پلان گرد معماری این محوطه نشده است و فقط 30 سانتیمتر از ارتفاع دیوار آن را تشخیص داده است. شواهد معماری به دست آمده لایه‌ی E گنج دره که بعضی از آنها تا 180 سانتیمتر قطر داشته اند، نخستین لایه‌ محوطه عبدالحسین که در توصیف آثار معماری آن، کاوشگر به مشابهت آنها با لایه E گنج دره اکتفا کرده است،لایه‌های نخستین محوطه سراب، و آسیاب نشان می‌دهد که زاگرس مرکزی ایران به موازات حوزه-های فرهنگی مجاور، بخشی از حوضه‌ افق معماری گرد در دوره نوسنگی بوده و رژیم غذایی متکی به گونه‌های گیاهی و جانوری وحشی به وضوح بیانگر زیست گروه‌های شکارچی-گردآورنده به عنوان گونه‌ی غالب اجتماعات انسانی در این دوره بوده است که در کلبه‌های با پلان گرد سکونت داشته اند. در فاز اول دوره‌ی روستانشینی(PPNA)، در جنوب غرب آسیا، شکار-گردآوری سبک متداول اقتصادی، جمعیت پراکنده و کم گونه‌ی غالب اجتماعات انسانی و معماری پلان گرد، رایجترین نوع پلان معماری بوده است. پس از فاز اول این دوره‌(در طول دوره PPNB)، تغییر در سنت‌های معماری، فرهنگ مادی، هویت‌های اجتماعی و ظهور تدریجی منابع اهلی به صورت گسترده، به مهمترین شاخص این حوضه تبدیل شده است. زاگرس مرکزی ایران به عنوان بخش مهمی از جغرافیای جنوب غرب آسیا و به عنوان یکی از پهنه‌های جغرافیایی مهم دارای سایت‌های روستانشینی، نمی‌تواند به عنوان یک حوضه‌ی دارای ویژگی های متفاوت از کل جنوب غرب آسیا باشد. از آن جایی که کاوش‌ محوطه‌های مهم نوسنگی(روستانشینی) زاگرس مرکزی در دهه‌های 1960 و 1970 میلادی با هدف شناسایی شواهد اهلی کردن(گیاهان و حیوانات) بوده است، باعث شده است در مورد جزئیات دوره-ی PPNA(سبک اقتصادی، اجتماعات انسانی و معماری) اطلاعات ما ناقص باشد.