تحلیل نگرش کارشناسان دربرابر مزایا و معایب کار کودکان روستایی در فعالیت‌های کشاورزی

Extended Abstract
1. Introduction
The role and status of villages in economy is undeniable. Most people in the villages live on agriculture that can guarantee food security, employment, and livelihoods in rural areas. Child labor in agriculture is prevalent in both developing and developed countries. Child laborers are at risk of a wide variety of machinery, biological, physical, chemical, dust, ergonomic, welfare/hygiene, and psychosocial dangers. However, children are not always in danger when doing agriculture. On the contrary, some experiences are rewarding, providing children with practical and social skills like adults. Higher self-confidence, self-esteem, and work skills are usually seen in young people engaged in farm work. Such work can contribute both to children's development and the welfare of their families; it will prepare children to be resourceful members of society.
2. Methodology
The current study used the Q-methodology to classify the perceptions of experts of Sayed Yaqub Health Center in Mahidasht County, Iran, and the staff of Charity Committee of Kermanshah toward the advantages and disadvantages of rural child labor in agricultural activities. The Q-methodology provides a systematic study of subjectivity, person’s viewpoint, opinions, beliefs, attitude, and so on. Typically, in Q-methodological study, the subjects are presented with a sample of statements about some topics, called the Q-set. Respondents, the P-set, should rank-order the statements from their individual’s point of view, based on some preferences, judgments, or feelings, mostly using a quasi-normal distribution. By Q-sorting, the subjects give their subjective meaning to the statements, and consequently reveal their subjective viewpoint or personal profile. Q participants are the people with clearly different beliefs asked to express beliefs about the Q statements by categorization them; ie, “doing a Q-sort.” Naturally, a few dozens of Q-sorts are placid.
They are analyzed using statistical techniques of correlation and factor analysis to disclose outlines in the way people subordinate beliefs. The consequences of the examination are construed and articulated as dissimilar public standpoints. A Q-study also indicated the way the persons who did the Q-sort approve or distress with the standpoints. In this context, using literature review and interviewing 16 experts of Sayed Yaqub Health Center and the staff of Charity Committee of Kermanshah, 122 statements were identified. Then, by removing one word statements and prioritizing them by the experts, 30 final statements or the so called Q-samples remained. Subsequently, SPSS version 18 software was used to analyze the data.
3. Results
Results showed that the first group believed that child labor takes the opportunity of enjoying the childhood from the children. The other group believed that the child labor takes the concentration of the children in the class; on the other hand, is strengthened the culture of the region; while the third group believed that children working in the agricultural activities would be responsible for children in the future. The fourth group believed that child labor causes independence in children and on the other hands, causes the joint diseases. The fifth group had a different view about child labor; they believed that child labor makes children more agile, from the physical point of view, but emotionally, causes depression in them.
4. Discussion
The first paradigm: Overall, it can be inferred that as the disadvantages of child labor are greater than its advantages; therefore, its benefits can be overlooked. According to the second group, child labor transfers and strengthens the culture of the village, but the fact that child labor affects children's education is very important and should be considered. Generally, the third group mentality disagreed with the negative effects of mental and physical child labor, despite causing the exhaustion and lack of focus in the classroom. The fourth group, unlike the third group, believed that child labor caused joint diseases, but disagreed with the viewpoint that it caused mental illnesses. It can be said that the fifth group did not have negative feelings about child labor. They considered the agility and independence of children, which can affect their future, as important issues.
5. Conclusion
Although the advantages, disadvantages, and the general phenomenon of child labor can be common global and regional challenges in a global perspective, the cultural phenomenon is analyzed at the level of regional and local economy. Culture in general can be derived from past history, ideology, geographical, and climatic conditions, political decisions, and security; therefore, the cultural diversity in the field is also visible. There is a multi-dimensional issue of child labor in particular the decision-making and planning in this regard need to be worked on global, regional, and local joint institutional cooperation. It is recommended that the health centers, and welfare, and the children`s rights supporting organizations provide the parents and children the required training and make the parents aware of the disadvantages of child labor. Due to the physical and emotional problems that children faced in agricultural work; it is recommended to promote the culture of child abuse prevention, and train the children properly on how to properly prevent further work-related injuries. Since children also work in the short-term to increase the family income, but in the long-term it has negative effects on the economy of the society, it is recommended that organizations such as the Relief and Welfare Committee, Iran, with the support of the families of the children prevent from putting too much pressure on children.
Acknowledgments
This research was extracted from the MA thesis of the third author, Department of Agricultural Extension and Education, Faculty of Agriculture, Campus of Agriculture and Natural Resources, Razi University, Kermanshah, Iran.
Conflict of Interest
The authors declared no conflicts of interest.

مقدمه
نقش و جایگاه روستاها در فرایند توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی هر کشوری بسیار مهم است. ازاین‌منظر، می‌توان گفت که توسعه هر کشوری ابتدا در گرو توسعه بخش روستایی آن است؛ زیرا براساس گفته مایکل تودارو، دلیل اصلی اهمیت به توسعه کشاورزی و زندگی روستایی، فقط به این دلیل نیست که بیشترِ جمعیت کشورهای جهان سوم را روستاییان تشکیل می‌دهند؛ بلکه آن است که راه‌حل نهایی بیکاری‌ها و مهاجرت‌های نابهنگام و بیش‌ازحد و دیگر مشکلات جوامع شهری، ایجاد تعادل بین توسعه روستایی و شهری است (Astinfeshan, Alibaygi, Gholami, 2012).
زندگی بیشتر مردم روستاها بر پایه کشاورزی است که می‌تواند امنیت غذایی و اشتغال و معیشت را در مناطق روستایی تضمین کند (International Labor Organization, 2011). در سال 2011، سازمان بین‌المللی کار میزان جمعیت شاغل در بخش کشاورزی را بیش‌از یک میلیارد نفر، یعنی 35درصد از کارگران جهان گزارش کرد که بخش بزرگی از آن را کودکان (درحدود 60درصد) تشکیل می‌دادند. به گزارش سازمان بین‌المللی کار در سال‌های 2006 و 2010، بیش‌از 129میلیون دختر و پسر 5 تا 17ساله، در فعالیت‌هایی همچون تولیدات دامی و گیاهی، آبزی‌پروری، الیاف، آبخیزداری و حفاظت از منابع طبیعی و دیگر فعالیت‌های مربوط‌به کشاورزی فعالیت می‌کردند (Edet & Etim, 2013). سازمان بین‌المللی کار (2011) تخمین زد که 60درصد از کودکان کار، در بخش کشاورزی فعالیت می‌کردند. این در حالی بود که تعداد کودکان کار در بخش‌های صنعت و خدمات و دیگر بخش‌ها، به‌ترتیب 7 و 26 و 7درصد بود.
آمارهای مختلفی وجود دارد که نشان می‌دهد تعداد کارگران کودک افزایش پیدا کرده است؛ به‌طوری که از 246میلیون نفر در سال 2005، به 317میلیون نفر در سال 2014 رسیده است. براساس گزارش سالانه سازمان بین‌المللی کار، تعداد کودکان کار در سال 2014 برابر با 317میلیون نفر بود که 47میلیون نفر از آنان بین 15 تا 17 سال داشتند. همچنین در همین سال، 60درصد کودکان کار جهان به کار در بخش کشاورزی مشغول بودند (International Labor Organization, 2015).
کار کودکان، موضوع مهم جهانی است که درنتیجه فقر، رشد نامتوازن، فرصت‌های آموزشی نامناسب، نابرابری جنسیتی، مقررات ناکافی برای محدودکردن کار کودک، ناآگاهی عمومی و طیف وسیعی از خطر بهداشتی ایجاد می‌شود (Forastieri, 2002). بیشتر کودکان کار خیلی جوان و دچار سوءتغذیه هستند و به‌جای اینکه به مدرسه بروند، ساعت‌های طولانی در مشاغل خطرناک مشغول به‌کار هستند. آن‌ها دستمزد بسیار کمی دریافت می‌کنند یا هیچ دستمزدی دریافت نمی‌کنند و درآمدشان معمولاً برای بقای خانواده ضروری است. در کشورهای درحال‌توسعه تخمین زده شده که حداقل 90درصد از کودکان فعال روستایی در مناطق روستایی، در بخش کشاورزی فعالیت می‌کنند (Wilk, 1993).
کار کودکان در هر نقطه از جهان دیده می‌شود؛ اما این پدیده بیشتر در کشورهای درحال‌توسعه به‌چشم می‌خورد (Çolak, 2004). کشور ایران نیز از این مسئله درامان نیست؛ به‌طوری که یونیسف در گزارش خود درباره ایران آورده است که 1 تا 3درصد کودکان 6 تا 14ساله ایرانی کار می‌کنند و به مدرسه نمی‌روند (Kalantari & Kiani, 2005). به‌طورکلی، می‌توان گفت کودکان ازنظر جسمی و عاطفی مانند بزرگ‌سالان نیستند و کودکان کارگر درمقایسه‌با بزرگ‌سالان، درمعرض خطر بیشتری قرار دارند. افزون‌براین، خطر شغلی و شرایط کار ممکن است آثاری دائمی بر رشد و پیشرفت کودکان کار داشته باشد (Forastieri, 2002).
کشاورزی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی کشور است و نقش آن در توسعه و ثبات اقتصادی و سیاسی و بین‌المللی انکارنشدنی است. توسعه کشاورزی مهم‌ترین اولویت در برنامه‌های توسعه ملی کشورهای درحال‌توسعه محسوب می‌شود (Artyaeei, Chizari, Jafari, 2011). باوجوداین، نکته درخورتأمل این است که کودکان، درصد عمده‌ای از نیروی کار بخش کشاورزی را تشکیل می‌دهند و در این زمینه نقش بسزایی ایفا می‌کنند. این کودکان به‌عنوان آینده‌سازان مملکت، با مشکلات فراوانی ازجمله تضعیف حقوق و به‌کارگیری آنان در فعالیت‌های نامناسب با سنشان مواجه‌اند. همچنین، زمانی که کودکان به‌عنوان نیروی کار وارد چرخه اقتصادی می‌شوند، سلامتی آنان به‌خطر می‌افتد و چون نیروی کار ارزان به‌شمار می‌روند، میزان دستمزد بزرگ‌سالان کاهش می‌یابد. افزون‌براین، به‌دلیل آنکه این کودکان هیچ مهارت متناسبی با کارشان ندارند و فقط نیروی یدی ارزانی هستند؛ میزان نوآوری جامعه و عملکرد اقتصاد روستایی کاهش می‌یابد. این مسئله در بلندمدت باعث ایجاد فقر و کاهش درآمد روستاییان و درنتیجه، مانع توسعه روستایی می‌شود.
براین‌اساس، هدف از انجام پژوهش حاضر این بود که ضمن بررسی نگرش کارشناسان و مسئولان دربرابر مزایا و معایب کار کودکان روستایی در فعالیت‌های کشاورزی، الگوهای ذهنی آنان با بهره‌گیری از روش کیو استخراج شود.
مروری بر ادبیات موضوع
صندوق کودکان ملل متحد (یونیسف) (2004)، دوران کودکی را این‌گونه تعریف می‌کند: دوران کودکی، دورانی است که کودک باید به مدرسه برود و به بازی‌های کودکانه مشغول باشد و عشق خانواده به او، باعث تقویت اعتماد‌به‌نفسش شود. بنابراین دوران کودکی، دورانی گران‌بهاست که کودکان باید در آن بدون‌ترس از امنیت و خشونت زندگی کنند و دربرابر بهره‌برداری و سوءاستفاده از آن‌ها درامان باشند.کودکان کار، به‌معنی کارکردن کودکان زیر هجده سال است که می‌تواند برای ادامه زندگی آنان خطرناک و نامناسب باشد. آکارو و اِمتیوِر (2011) معتقدند کار کودکان باعث کاهش فرصت تحصیل می‌شود و آن‌ها را به‌بردگی می‌کشاند و از خانواده جدا می‌کند. این عمل بیشتر وقت‌ها نقض قوانین بین‌المللی و ملی حقوق کودکان محسوب می‌شود.
از دیدگاه فاسا و همکاران (2000)، کودکان کار کشاورزی برای ساعت‌های طولانی در معرض آفتاب سوزان و حمل‌ونقل بارهای سنگین در محل تولید و آفت‌کش‌های سمّی هستند. همچنین، سازمان خواروبار و کشاورزی (فائو) (2006) معتقد است کار کودکان کشاورز، سخت و طاقت‌فرساست و به سلامتی و آموزش آن‌ها آسیب می‌رساند. باوجوداین، آیا می‌توان گفت که فعالیت‌های کشاورزی برای کودکان مضر نیست؟ بیشتر فعالیت‌های کشاورزی، تأثیر مخربی بر سلامت کودکان می‌گذارد که می‌تواند به ناتوانی و ابتلای آنان به بیماری‌های خطرناک و شیمیایی و آسیب‌های جدی منجر شود (Lowry, 2004). در زمینه مزایا و معایب کار کودکان در مزارع کشاورزی، مطالعاتی انجام شده که به‌طورخلاصه، در جدول شماره ۱ بیان شده است.
روش‌شناسی تحقیق
این پژوهش ازنظر رویکرد، کیفی‌وکمّی و با بهره‌گیری از روش کیو انجام شده و ازنظر هدف، کاربردی است. یکی از مزیت‌های روش کیو، دقت بیشتر گردآوری داده‌ها درمقایسه‌با مقیاس لیکرت است.
جامعه و نمونه آماری این پژوهش، کارشناسان مرکز بهداشت سیدیعقوب دهستان ماهی‌دشت (به‌عنوان قطب کشاورزی استان) و کارکنان کمیته‌امداد شهرستان کرمانشاه بودند. در پژوهش حاضر، نمونه‌گیری به‌صورت هدفمند بود و برای گردآوری اطلاعات از افراد مهم و مطلع استفاده شد. برخلاف تحقیقات کمّی که نمونه‌گیری به‌صورت تصادفی انجام می‌شود، در روش کیو نمونه‌گیری به‌صورت انتخابی است و پژوهشگر افراد مهم را انتخاب می‌کند که از موضوع آگاهی دارند. در این مطالعه با استفاده از نمونه‌گیری هدفمند، شانزده نفر از کارشناسان مرکز بهداشت و کارکنان کمیته‌امداد انتخاب شدند که به‌طورمستقیم با کودکان درارتباط بودند.
روش کیو هم شیوه گردآوری داده‌ها (مرتب‌سازی کیو) و هم شیوه تحلیل داده‌ها (تحلیل عاملی کیو) را شامل می‌شود. مراحل اجرای روش کیو به‌صورت زیر است:
گردآوری فضای گفتمان
فضای گفتمان، شامل مجموعه‌ای از مطالب متنوع و متعدد مرتبط‌با موضوع تحقیق است که در میان جامعه مطرح می‌شود. منظور از جامعه‌، افرادی است که مطالعه کیو درصدد شناسایی ذهنیت‌های آن‌ها دربرابر موضوع تحقیق است (van Exel & DeGraaf, 2005). برای ایجاد فضای گفتمان، ابتدا منابع اسنادی درباره موضوع تحقیق بررسی و سپس ازطریق مصاحبه با اهالی گفتمان، داده‌ها گردآوری می‌شود. گفتمان تا جایی ادامه پیدا می‌کند که داده‌ها به حداشباع برسند؛ به‌عبارت‌دیگر، مطالبی که پاسخ‌گویان در مصاحبه مطرح می‌کنند، تکراری شود و مطلب جدیدی برای استخراج وجود نداشته باشد (Papzan, Babaei, Rezaei, 2012). در این پژوهش فضای گفتمان ازطریق مصاحبه با کارشناسان مرکز بهداشت سیدیعقوب دهستان ماهی‌دشت و کارکنان کمیته‌امداد شهرستان کرمانشاه گردآوری شد که در ابعاد مختلف، با معایب و مزایای کارکردن کودکان مرتبط بودند.
نمونه کیو
در این مرحله، مطالب به‌دست‌آمده از بررسی منابع اسنادی (کتابخانه‌ای و اینترنتی) با یافته‌‌های استخراج‌شده از مصاحبه تلفیق شد و درمجموع، 122 عبارت به‌دست آمد. پس‌از جمع‌بندی و حذف عبارات تکراری، نمونه کیو در قالب سی گزاره شکل گرفت که معرّف فضای گفتمان بود.
ایجاد دسته کیو
هریک از گزاره‌هایی که در مرحله دوم به‌دست آمد، به‌طورجداگانه روی کارت‌های هم‌شکل و هم‌اندازه نوشته شد و به‌طورکامل، سی کارت دسته کیو را تشکیل داد. در جدول شماره 2، گزاره‌های مرتبط آورده شده است.
گردآوری داده‌ها یا مرتب‌سازی کیو
در روش کیو، مرتب‌سازی به دو شیوه اجباری و اختیاری انجام می‌شود. در توزیع اجباری، مرتب‌سازی کارت‌ها براساس نمودار ازپیش‌تعیین‌شده انجام می‌شود؛ درحالی‌که در توزیع اختیاری، هر پاسخ‌گو برحسب تمایل خود و با آزادی عمل بیشتر، مرتب‌سازی را انجام می‌دهد. توزیع اجباری مزایای متعددی دارد؛ به‌عنوان مثال، در این روش پاسخ‌گویان گزاره‌ها را با تمرکز و دقت بیشتری بررسی می‌کنند. این بدان دلیل است که تعیین جایگاه هر گزاره در طیف اجباری، دشوارتر از طیف اختیاری است. بدین‌ترتیب، می‌توان باتوجه‌به گزاره‌هایی که در دو سوی طیف قرار می‌گیرد (گزاره‌هایی که پاسخ‌گو با آن‌ها به‌طورکامل موافق یا مخالف است)، به شناخت عمیق‌تری از نگرش فرد دست یافت. همچنین در توزیع اجباری، همه پاسخ‌گویان از دستورکار مشابهی در مرتب‌سازی استفاده می‌کنند (Hall, 2008). در این پژوهش، به‌منظور اعتبارسنجی گزاره‌ها و تأیید روایی ابزار پژوهش، از هفت کارشناس بهداشت خواسته شد که مرتب‌سازی کارت‌ها را به‌صورت آزمایشی انجام دهند. توصیه‌های آنان مبنی‌بر اصلاح محتوای گزاره‌ها و نمودار کیو به‌کار گرفته و نسخه نهایی برای گردآوری داده‌ها آماده شد. گفتنی است که این کارشناسان جزو پاسخ‌گویان اصلی نبودند. در مرحله بعد، کارت‌ها و جدول مرتب‌سازی کیو و دستورکار مرتب‌سازی آن‌ها دراختیار پاسخ‌گویان قرار گرفت و از آن‌ها خواسته شد با استفاده از روش توزیع اجباری برمبنای طیف 4+ تا 4- باتوجه‌به میزان موافقت یا مخالفت، ارزش هر کارت را مشخص کنند و آن را در جدول مرتب‌سازی کیو قرار دهند (تصویر شماره 1).
گفتنی است که ضمن گردآوری داده‌ها و تکمیل جدول (تصویر شماره 1)، برای درک عمیق استدلال‌های کارشناسان، با آنان بحث و تبادل‌نظر شد. درنهایت براساس تفاوت در نگرش، نمونه‌ها با استفاده از روش تحلیل عاملی کیو در نسخه هجدهم نرم‌افزار SPSS دسته‌بندی شدند. تحلیل عاملی کیو افراد را براساس نگرش آنان طبقه‌بندی می‌کند؛ یعنی این افراد هستند که طبقه‌بندی می‌شوند و نه گزاره‌ها. در این پژوهش، کارشناسانی که دربرابر مزایا و معایب کار کودکان الگوهای ذهنی مشابه داشتند، در یک گروه دسته‌بندی و به‌عنوان یک عامل در جدول خروجی SPSS مشخص شدند.

برخلاف تحلیل عاملی معمولی، در تحلیل عاملی کیو نمی‌توان به‌طورمستقیم از مقادیر جدول خروجی، عامل‌ها یا نگرش پاسخ‌گویان را تفسیر کرد؛ زیرا مقادیر جدول، رابطه پاسخ‌گو را با عامل‌ها نشان می‌دهد. این در حالی است که تفسیر عامل‌ها به محتوای عبارات انتخاب‌شده بستگی دارد. بنابراین، باید امتیازهای عاملی را به‌دست آورد تا ازطریق ارتباط بین محتوای عبارت‌ها و عامل‌ها، امکان تفسیر عامل‌ها فراهم شود (Militello & Benham, 2010). در این مطالعه، امتیازهای عاملی برای تک‌تک عبارت‌های کیو محاسبه شد و براساس آن آرایه‌های عاملی به‌دست آمد. برای محاسبه آرایه‌های عاملی، عبارتی که بیشترین امتیاز عاملی را داشت، در درجه 4+ و عبارت‌های پس‌ازآن، به‌ترتیب در درجه‌های 3+، 2+، 1+ و... قرار گرفت. برای نظرهای مخالف نیز این روند درپیش گرفته شد.
یافته‌ها
براساس نتایج به‌دست‌آمده از تحلیل عاملی کیو، کارشناسان مرکز بهداشت سیدیعقوب دهستان ماهی‌دشت و کارکنان کمیته‌امداد شهرستان کرمانشاه باتوجه‌به تفاوت نگرش دربرابر مزایا و معایب کار کودکان روستایی در فعالیت‌های کشاورزی، در پنج گروه مختلف قرار گرفتند. این گروه‌ها ۴۰/۷0درصد واریانس کل را تبیین کردند (جدول شماره 3). همچنین در جدول شماره 4، ویژگی‌های مشارکت‌کنندگان آورده شده است. درادامه، الگوی ذهنی کارشناسان در قالب گروه‌های پنج‌گانه تفسیر شد.

در جدول ماتریس عامل‌ها (جدول شماره 5)، دامنه ایده‌های مشارکت‌کنندگان آمده است. همان‌طورکه در این جدول نشان داده شده، در تحلیل عاملی کیو به‌جای متغیرها، عقیده‌ها و نظرهای پاسخ‌گویان دسته‌بندی و الگوهای ذهنی آنان استخراج می‌شود.

بحث و نتیجه‌گیری
در روش‌شناسی کیو، برای نشان‌دادن مهم‌ترین عامل‌ها ازنظر میزان واریانس تبیین‌شده، از نمودار سنگ‌ریزه استفاده می‌شود. در این پژوهش، براساس واریانس تبیین‌شده مندرج در نمودار سنگ‌ریزه، پنج الگوی ذهنی مختلف استخراج شد (تصویر شماره 2):

۱. الگوی ذهنی اول: این گروه شامل پنج نفر از شرکت‌کنندگان این مطالعه است. نگرش این گروه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ زیرا بیشترین تعداد را تشکیل می‌دهند. این گروه با گزاره‌هایی ازاین‌دست موافق بودند: «کارکردن فرصت بچگی‌کردن را از کودکان می‌گیرد و خلاقیت و استعدادهایشان را کور می‌کند» و «کارکردن کودکان در کوتاه‌مدت درآمد خانواده را افزایش می‌دهد؛ اما در بلندمدت بر اقتصاد جامعه اثر منفی می‌گذارد» و «کودکان به‌دلیل درتماس‌بودن با آفت‌کش‌ها و موادسمّی در مزرعه، مسموم می‌شوند». همچنین، این گروه با این گزاره‌ها مخالف بودند: «کارکردن باعث می‌شود کودکان سرگرم شوند و وقتشان کمتر تلف شود» و «کارکردن کودکان با نوعی شادی همراه است و آنان از این موضوع خوشحال‌اند که توانسته‌اند منبع درآمدی برای خانواده باشند» و «کارکردن باعث می‌شود کودکان درآینده مستقل شوند و روی پای خودشان بایستند». این گروه با یافته‌های فاسا و همکاران (2000) و گملین و هسکت (2007) موافق بودند؛ زیرا آنان معتقد بودند که قرارداشتن کودکان درمعرض آفت‌کش‌ها و موادسمّی، باعث مسمومیت‌شان می‌شود. همچنین، این گروه با نتایج کتب و همکاران (2011) و کمیته بهداشت و ایمنی کار کودکان (1998) مخالف بودند؛ چراکه آنان عقیده داشتند کارکردن باعث می‌شود کودکان خوشحال‌ باشند و مستقل ‌شوند. درمجموع، می‌توان چنین استنباط کرد که سرگرمی و شادی و القای حس اسقلال در کودکان روستایی، راهکارهای دیگری می‌طلبد. در محاسبه‌ای ساده می‌توان از این منافعِ کار کودکان (اگر هم باشد) به‌علت آسیب‌های فیزیکی و خطر تهدیدکردن سلامتی آنان چشم‌پوشی کرد.
۲. الگوی ذهنی دوم: این گروه با این گزاره‌ها موافق بودند: «کارکردن باعث می‌شود کودکان خسته شوند و سر کلاس درس تمرکز لازم را نداشته باشند» و «کارکردن باعث می‌شود کودکان ازنظر تحصیلی افت کنند و هزینه‌های آموزشی افزایش یابد» و «کارکردن کودکان ازنظر فرهنگی بسیار مفید است؛ چون دراین‌صورت، آنان با مردم محلی در تعامل‌اند و فرهنگ منطقه بیشتر حفظ می‌شود». همچنین، آنان با گزاره‌های ازاین‌دست مخالف بودند: «کارکردن باعث می‌شود احساس مسئولیت‌پذیری در کودکان به‌وجود آید» (بیشترین گزاره) و «کارکردن باعث می‌شود به شخصیت فردی و خانوادگی کودکان هویت بخشیده شود». افراد این گروه با نتایج هدی (2003) و لاین‌برگر و همکاران (2005) موافق بودند؛ زیرا آنان معتقد بودند کارکردن باعث می‌شود کودکان در سر کلاس درس تمرکز لازم را نداشته باشند. افزون‌براین، این گروه با نتایج کتب و همکاران (2011) و کمیته بهداشت و ایمنی کار کودکان (1998) مخالف بودند؛ زیرا آنان معتقد بودند کارکردن باعث می‌شود کودکان درآینده مسئولیت‌پذیر شوند. براساس آرای این گروه، می‌توان این‌گونه ادعا کرد که درست است کارکردن کودکان موجب تعامل و تقویت فرهنگی روستا می‌شود؛ اما این مسئله که کارکردن باعث افت تحصیلی کودکان می‌شود، مسئله بسیار مهمی است که باید مدنظر قرار گیرد.
۳. الگوی ذهنی سوم: این گروه با گزاره‌هایی ازاین‌دست موافق بودند: «کارکردن باعث می‌شود احساس مسئولیت‌پذیری در کودکان به‌وجود آید» (بیشترین گزاره) و «کارکردن باعث می‌شود کودکان خسته شوند و سر کلاس درس تمرکز لازم را نداشته باشند». همچنین، آن‌ها با این گزاره‌ها مخالف بودند: «کارکردن در زمین کشاورزی باعث می‌شود کودکان ازنظر اجتماعی گوشه‌گیر شوند و از اجتماع دور بمانند» و «کارکردن باعث می‌شود قد کودکان کوتاه شود» و «کارکردن باعث می‌شود کودکان درآینده به سوءتغذیه دچار شوند». این گروه با نتایج کتب و همکاران (2011) و کمیته بهداشت و ایمنی کار کودکان (1998) موافق‌ بودند؛ زیرا آنان معتقد بودند کارکردن باعث می‌شود درآینده کودکان مسئولیت‌پذیر شوند. همچنین، آنان نتایج هدی (2003) و لاین‌برگر و همکاران (2005) را تأیید کردند. این محققان در تحقیقاتشان به این نتیجه رسیدند که کارکردن باعث می‌شود کودکان در کلاس تمرکز لازم را نداشته باشند. افزون‌براین، این گروه با نتایج گملین و هسکت (2007) مخالف بودند؛ زیرا آنان معتقد بودند کارکردن باعث می‌شود کودکان افسرده شوند. درمجموع، می‌توان ذهنیت این گروه را این‌گونه بیان کرد که باوجود اعتقاد به خسته‌شدن کودکان و تمرکزنداشتن در کلاس درس، با آثار منفی روانی و فیزیکی کار کودک مخالف بودند و دربرابر کار کودک چنین دیدگاهی نداشتند.
۴. الگوی ذهنی چهارم: افراد این گروه با این گزاره‌ها موافق بودند: «کارکردن باعث می‌شود درآینده کودکان به بیماری‌های مفصلی، مانند دیسک‌کمر دچار ‌شوند» (بیشترین گزاره)، «کارکردن باعث می‌شود کودکان درآینده مستقل شوند و روی پای خودشان بایستند» و «کارکردن از شکوفایی استعدادهای کودکان، به‌ویژه در زمینه تحصیلی و ورزش، جلوگیری می‌کند». همچنین، این گروه با گزاره‌هایی ازاین‌دست مخالف بودند: «کارکردن باعث می‌شود به شخصیت فردی و خانوادگی کودکان هویت بخشیده شود» و «کارکردن باعث می‌شود در اعصاب کودکان اختلال به‌وجود آید و آنان کلمات توهین‌آمیز به‌کار برند». این گروه با یافته‌های لاوری (2004) موافق بودند. آنان به این نتیجه رسیدند کارکردن باعث می‌شود کودکان به بیماری‌های مفصلی و کمردرد دچار شوند. همچنین، این گروه با نتایج کمیته بهداشت و ایمنی کار کودکان (1998) موافق بودند؛ زیرا آنان به این نتیجه رسیدند کارکردن باعث می‌شود کودکان مستقل شوند. افزون‌براین، این گروه با یافته‌های کتب و همکاران (2011) مخالف بودند؛ زیرا آنان به این نتیجه رسیدند کارکردن باعث می‌شود در اعصاب کودکان اختلال ایجاد شود. برخلاف گروه سوم، افراد این گروه معتقد بودند کارکردن باعث می‌شود ازنظر فیزیکی کودکان به بیماری‌های مفصلی دچار شوند. باوجوداین، با این دیدگاه مخالف بودند که کارکردن موجب بیماری‌های روانی، مانند اختلال در اعصاب کودکان می‌شود.
۵. الگوی ذهنی پنجم: افراد این گروه با گزاره‌هایی ازاین‌دست موافق بودند: «کارکردن باعث می‌شود کودکان چالاک شوند و سستی و تنبلی از آنان دور شود» و «کارکردن از شکوفایی استعدادهای کودکان، به‌ویژه در زمینه تحصیلی و ورزش، جلوگیری می‌کند» و «کارکردن باعث می‌شود کودکان درآینده مستقل شوند و روی پای خودشان بایستند». افزون‌براین، این گروه با این گزاره‌ها مخالف بودند: «کارکردن در زمین کشاورزی باعث می‌شود کودکان ازنظر اجتماعی گوشه‌گیر شوند و از اجتماع دور بمانند» (بیشترین گزاره) و «کارکردن باعث می‌شود به شخصیت فردی و خانوادگی کودکان هویت بخشیده شود». این گروه با نتایج کمیته بهداشت و ایمنی کار کودکان (1998) موافق بودند؛ زیرا آنان به این نتیجه رسیدند که کارکردن باعث می‌شود کودکان مستقل شوند. همچنین، این گروه با یافته‌های گملین و هسکت (2007) مخالف بودند؛ زیرا آنان در مطالعات خود به این نتیجه رسیدند که کارکردن باعث می‌شود کودکان افسرده شوند. درمجموع، می‌توان چنین استنباط کرد که افراد این گروه ذهنیت منفی چندانی به کار کودکان نداشتند؛ چراکه چالاک‌شدن کودک و دستیابی به استقلال، از عواملی است که می‌تواند در آینده کودک مؤثر باشد و افراد این گروه این موضوع را مهم تلقی کردند.
مزایا و معایب و به‌طورکلی پدیده کار کودکان، اشتراک‌هایی جهانی و منطقه‌ای دارد و می‌توان آن را در قالب مسائل جهانی بررسی کرد؛ اما این پدیده، بیشتر فرهنگی‌اقتصادی و بهتر است در سطح ناحیه‌ای و محلی تحلیل شود. به‌طورکلی، فرهنگ کار می‌تواند از گذشته تاریخی، ایدئولوژی، شرایط جغرافیایی و اقلیمی، تصمیم‌های سیاسی و امور امنیتی منشعب باشد که برهمین‌اساس، در این زمینه می‌توان تنوع فرهنگی را مشاهده کرد. باوجوداین، کار کودکان به‌طورویژه مقوله‌ای چندبُعدی است که تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی در این زمینه، به کار در سطوح جهانی و منطقه‌ی و محلی با همکاری نهادی مشترک نیاز دارد.
پدیده کار کودکان در محیط‌های روستایی با ماهیت روستانشینی عجین شده و دشوار است که بخواهیم کارکردن کودکان روستایی را در منزل و محیط روستا به‌طور مجزا و همانند کودکان کار شهری بررسی کنیم؛ چراکه در فرهنگ روستاییِ منطقه مطالعه‌شده، کارکردن کودکان و کمک به امور اقتصادی خانه و خانواده از موضوع‌های بدیهی فرهنگ روستانشینان است. بااین‌حال، در این زمینه می‌توان از دریچه نوع کارهای واگذارشده، سن شروع، کمّیت و کیفیت کار، حقوق کودکان کار، کار برای خودی و غیرخودی، کار در محیط خانه یا مزرعه و به‌عبارتی شکل کارکردن کودکان وارد عمل شد.
این امر که به‌طورکلی کار کودکان در مزرعه شناخته شود، مسئله‌ای جدی است که به تحقیق و بسترسازی و کارهای ساختاری‌فرهنگی عمیق، به‌ویژه در راستای کاهش فقر اقتصادی و فقر بی‌سوادی و فقر هنجارهای ارزشی، نیاز دارد. دراین‌راستا، می‌توان با آگاه‌سازی و آموزش در سطح ابتدایی آموزش‌های رسمی و در سطح خانوار و والدین ازطریق نهادهای آموزشی سازمان‌های مرتبط، به‌ویژه کارشناسان ترویج و آموزش کشاورزی سطح دهستان، به موفقیت‌هایی دست یافت.
درمجموع، می‌توان این‌گونه بیان کرد که از دیدگاه کارشناسان، کارکردن کودکان در فعالیت‌های کشاورزی مزایا و معایبی به‌همراه دارد. ازجمله معایب کارکردن کودکان این است که موجب می‌شود به مشکلات جسمانی و روانی دچار شوند و ازجمله مزایای آن، این است که باعث می‌شود مسئولیت‌پذیر شوند. بااین‌حال، موضوع انکارناپذیر این است که معایب کارکردن کودکان بیشتر از مزایای آن جلوه می‌نماید.

پیشنهادها
براساس یافته‌های تحقیق، این پیشنهادها ارائه می‌شود:
۱. کارکردن کودک فرصت بچگی را از او می‌گیرد و استعدادهای او را کور می‌کند و ممکن است پیامدهای منفی دیگری نیز داشته باشد. بنابراین توصیه می‌شود در این زمینه سازمان بهداشت کار، سازمان بهزیستی و سازمان حمایت از حقوق کودکان آموزش‌های لازم را به والدین کودکان کار ارائه دهد و آنان را از معایب کارکردن کودک آگاه کند. با توجه به اینکه نقش ترویج کشاورزی اشاعه است، بنابراین می‌تواند پل ارتباطی بین سازمان‌های متولی و والدین باشد و آموزش‌های لازم را به والدین بدهد.
2. کودکان آینده‌سازان این مرزوبوم هستند و به‌کارگیری آنان در فعالیت‌های کشاورزی، در بلندمدت اثر منفی بر اقتصاد جامعه می‌گذارد. ازاین‌رو، پیشنهاد می‌شود که سازمان‌های مرتبط‌با حقوق کودکان به این عرصه وارد شوند و در روستا و کشاورزی، کار کودکان را زیرنظر بگیرند.
۳. باتوجه‌به مشکلات جسمی و روحی که کودکان کار در کارهای کشاورزی با آن مواجه‌اند، توصیه می‌شود که بخش ترویج از فرهنگ کودک‌آزاری جلوگیری کند و به خود کودکان درباره نحوه صحیح کارکردن، آموزش‌های لازم را بدهد تا از بروز هرچه بیشتر آسیب‌های ناشی از کار جلوگیری شود.
۴. کارکردن کودک در کوتاه‌مدت، درآمد خانواده را افزایش می‌دهد؛ اما در بلندمدت، آثاری منفی بر اقتصاد جامعه می‌گذارد. ازاین‌رو، توصیه می‌شود که سازمان‌هایی مانند کمیته‌امداد و بهزیستی، از خانواده‌های کودکان کار حمایت کنند و از فشار بیش‌ازحد بر کودکان بکاهند.
تشکر و قدردانی
این مقاله برگرفته از پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد خانم فرانک کرمیان با عنوان «تحلیل نگرش کارشناسان دربرابر مزایا و معایب کار کودکان روستایی در فعالیت‌های کشاورزی» است که در گروه ترویج و آموزش کشاورزی دانشکده کشاورزی دانشگاه رازی کرمانشاه دفاع شده است. نویسندگان بر خود لازم می‌دانند که صمیمانه از اعضای هیئت‌علمی گروه ترویج و آموزش کشاورزی و هیئت داوران پایان‌نامه تشکر کنند که نویسندگان را در انجام و ارتقای کیفی این پژوهش یاری دادند.

References
Akarro, R. R., & Mtweve, N. A. (2011). Poverty and its association with child labour in Njombe District in Tanzania: The case of Igima Ward. Current Research Journal of Social Sciences, 3(3), 199-206.
Artyaeei, F., Chizari, M., Jafari, M. (2011). [Factors affecting of participation rural youth in agricultural development (Case study: Kermanshah city) (Persian)]. Journal of Rural Research, 2(3), 55-73.
Astinfeshan, S., Alibaygi, A. H., Gholami, M. (2012). [Effect of attachment and satisfaction levels of rural life in Kermanshah City, rural youth participation in agricultural activities (Persian)]. Journal of Rural Research, 6(2), 411-32.
Banerjee, S. R. (1993). Agricultural child labor in West Bengal. Indian pediatrics, 30(12), 1425-9. PubMed: 8077032
Çolak, Ö. F. (2004). Globalization and child work force. Çoluk Çocuk Journal, 4, 31-4.
Cruz, R. H. (2002). National report on the results of the child labor survey in Honduras. Geneva: International Labor Organization.
Edet, G. E., & Etim, N. A. A. (2013). Child labour in agriculture among poor rural households: Some issues and facts. European Journal of Physical and Agricultural Sciences, 1(1), 1-7.
Fassa, A. G., Facchini, L. A., Dall’Agnol, M. M., & Christiani, D. C. (2000). Child labor and health: Problems and perspectives. International Journal of Occupational and Environmental Health, 6(1), 55–62. doi: 10.1179/oeh.2000.6.1.55
Food and Agriculture Organization of the United Nation. (2006). World agriculture towards 2030-2050. Rome: Food and Agriculture Organization.
Forastieri, V. (2002). Children at work: Health and safety risks. Genève: International Labour Organization.
Gamlin, J., & Hesketh, T. (2007). Child work in agriculture: Acute and chronic health hazards. Children Youth and Environments, 17(4), 1-23.
Hall, C. (2008). Identifying farmer attitudes towards Genetically Modified (GM) crops in Scotland: Are they pro- or anti-GM. Geoforum, 39(1), 204–12. doi: 10.1016/j.geoforum.2007.06.003
Heady, C. (2003). The effect of child labor on learning achievement. World Development, 31(2), 385–98. doi: 10.1016/s0305-750x(02)00186-9
International Labor Organization .(2015). World report on child labour: Paving the way to decent work for young people. Geneva: International Labor Organization.
International Labor Organization, & International Programme on the Elimination of Child Labour. (2007). World day against child labour: Child labour and agriculture. Geneva: International Labor Organization.
International Labor Organization. (2010). Accelerating action against child labour. Geneva: International Labor Organization.
International Labor Organization. (2011). Agriculture: An engine of pro-poor rural growth. Geneva: International Labor Organization.
International Labour Organization. (2006). Tackling hazardous child labour in agriculture guidance on policy and practice. Geneva: International Labor Organization.
Kalantari, S., Kiani, M. (2005). [A comparative study of child labor in developed countries and developing world (Persian)]. Political & Economic Ettelaat, 232, 59-282.
Kotb, S. A., Mohamed, A. G., Abdel Khalek, E. M., & Yones, D. A. (2011). Agricultural labor among school children in rural Assiut, Egypt. Life Science Journal, 8(2), 423-39.
Leinberger-Jabari, A., Parker, D. L., & Oberg, C. (2005). Child labor, gender, and health. Public Health Reports, 120(6), 642–7. doi: 10.1177/003335490512000612
Lowry, C. (2004). Children's contribution to working and caring for the land: The links between agriculture and children’s rights. Canada: Canadian International Development Agency.
Militello, M., & Benham, M. K. P. (2010). “Sorting out” collective leadership: How Q-methodology can be used to evaluate leadership development. The Leadership Quarterly, 21(4), 620–32. doi: 10.1016/j.leaqua.2010.06.005
Mull, L. D., & Kirkhorn, S. R. (2005). Child labor in Ghana cocoa production: Focus upon agricultural tasks, ergonomic exposures, and associated injuries and illnesses. Public Health Reports, 120(6), 649–55. doi: 10.1177/003335490512000613
National Research Council. (1998). Protecting youth at work: Health, safety, and development of working children and adolescents in the United States. Washington, D.C.: National Academies Press.
Papzan, A., Babaei, M. H., Rezaei, A. (2012). [Analysis of attitude experts technical services consulting towards the concept of sustainable agriculture: Using Q (Persian)]. Paper presented at the 4th Congress of Agricultural Extension and Education and Natural Resources of Iran, Karaj, Iran, 22 August 2012.
Rosati, F. C., & Straub, R. (2004). Does work during childhood affect adult’s health? An analysis for Guatemala. SSRN Electronic Journal. doi: 10.2139/ssrn.1780263
UNICEF. (2004). The state of world children 2005: Childhood under threat. Retrieved from https://www.unicef.org/publications/index_24432.html
Van Exel, J., & De Graaf, G. (2005). Q methodology: A sneak preview. Retrieved from https://www.researchgate.net/profile/Gjalt_Graaf/publication/228574836_Q_Methodology_A_Sneak_Preview/links/02bfe50f946fc9978b000000.pdf
Wilk, V. A. (1993). Health hazards to children in agriculture. American Journal of Industrial Medicine, 24(3), 283–90. doi: 10.1002/ajim.4700240305